КИІЗ ҮЙДІҢ ЕСІГІ БЕЛГІ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ МӘДЕНИ КОД РЕТІНДЕ

Аннотация

Киіз үй ғаламның үлгісі және дәстүрлі түркі-моңғол тұрғын үйінің символдық кеңістігі ретінде көптеген ғылыми зерттеулердің объектісі болып табылады. Алайда оның жеке элементтері аз зерттелген. Атап айтқанда, бұл киіз үй конструкциясының негізгі бөлшектерінің бірі – есікке қатысты.

Өздеріңіз білетіндей, киіз үйдің символдық кеңістігі әлеуметтік-мәдени тәжірибенің әртүрлі проекцияларымен модельденген кодтар жүйесі болып табылады, бұл оның құрылымдық элементтерінің семантикасын, атап айтқанда, семиотикалық тұтас объект – есікті ашуға мүмкіндік береді. Есіктің өзі және оның құрылымдық элементтері киіз үйдің қасиетті жүйесінің құрылымы ғана емес, сонымен қатар есіктің материалы мен технологиясы, оның безендірілуі, орнату ережелері және кейбір дәстүрлі ырым-тиымдармен, наным-сенімдермен, салт-дәстүрлермен, т.б. жүйелі байланыстармен негізделген.

Осылайша, киіз үй есігінің материалдық-пластикалық негізі және оның құрылымдық элементтері көшпелі түркі-моңғол халықтары әлемінің эстетикалық бейнесіне сәйкес келетін тұтас көркемдік бейнені білдіре отырып, сонымен бірге салттық-ғұрыптық мәдениеттің құрылымдық компоненттері болып табылады деп болжауға болады.

Осы мақалада киіз үйдің есігін түркі-моңғол халықтарының (қазақтар, тувалықтар, қырғыздар және т.б.) материалдары негізінде белгі жүйесі және мәдени код ретінде зерттеуге әрекет жасалды.

Мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің АР09259280 «Қазақ мәдениетінің тілдері этникалық сәйкестіліктің негізі ретінде: семиотика және семантика» жобасы аясында дайындалған.

Түйін сөздер: есік, киіз үй, түркі-моңғол мәдениеті, семантика, символика