Жариялау этикасы

"ҚазҰУ Хабаршысы ғылыми журналының редакциялық алқасының мүшелері. Философия, мәдениеттану, саясаттану сериясы "өзінің кәсіби қызметінде" әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғылыми журналдарына арналған жариялау этикасының " қағидаттары мен нормаларын ұстанады. Жарияланым этикасы жөніндегі комитеттің (СОРЕ) халықаралық жарияланымдық этикалық нормаларына, сондай-ақ Scopus (Elsevier) журналдарын, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғалымының Әдеп кодексін жариялаудың этикалық қағидаттарына сәйкес әзірленді.

Жарияланым этикасы редакторлардың, рецензенттер мен авторлардың этикалық мінез-құлқының нормаларын, қағидаттары мен стандарттарын, мүдделер қақтығысын, әдепке жат мінез-құлықты анықтау жөніндегі шараларды, мақаланы алып қою (ретракция), түзету және теріске шығару жөніндегі нұсқаулықтарды белгілейді.

Жариялау процесінің барлық қатысушылары, атап айтқанда, әрбір автор, ғылыми редактор, рецензент, жауапты хатшы, "ҚазҰУ Хабаршысы" ғылыми журналының редакциялық алқасының мүшелері. Философия, мәдениеттану, саясаттану сериясы" міндетті түрде жариялау этикасының қағидаларын, нормалары мен стандарттарын ұстануға міндетті. Этикалық қағидаларды сақтау ғылыми журналдың сапасын қамтамасыз ету және сақтау үшін де, жариялау процесіне қатысушылар арасында сенімді және құрметпен қарау үшін де маңызды.

Авторлардың, редакторлардың немесе баспагердің өз мақалаларына өз бетінше рецензия берген, ғылыми зерттеу нәтижелерін жариялау, жалған авторласу, зерттеу нәтижелерін бұрмалау және фабрикациялау үшін агенттік қызметтерге жүгіну жағдайларында шарттық және жалған рецензиялау жағдайында жалған-ғылыми мәтіндерді жариялау, авторлардың материалдарын үшінші тұлғаларға берген, авторлық құқықтар мен редакциялық процестердің құпиялылық принциптері бұзылған, дәйексөзбен, плагиатпен әрекеттенген жағдайдағы әрекеттері әдепсіз мінез-құлық болып саналады.

 Редакциялық алқа мүшелерінің жариялау этикасының принциптері

«ҚазҰУ хабаршысы. Философия, мәдениеттану, саясаттану» сериясы журналы редакциялық алқасының мүшелері журналдың дамуына, жетілуіне, халықаралық мәліметтер базасына жылжуына жауапты, пікір еркіндігі, журнал авторлары мен оқырмандарының ғылыми және кәсіби қажеттіліктерін қанағаттандыру, автордың, рецензенттің және журнал баспагерінің коммерциялық мүдделерінің материалдарды жариялау туралы шешім қабылдауға әсер етуіне жол бермеу қағидаларын ұстануы тиіс, сондай-ақ, ғылыми жарияланымдардың сапасын арттыру, жарияланым процесінің барлық кезеңдерінде инфодеректердің құпиялылығын қорғау үшін барлық ықтимал шараларды қабылдауы тиіс.

Барлық авторлардың теңдігі. Редакциялық алқа мүшелері авторлар ұсынған материалдарды журналда жариялау туралы шешім қабылдауға жауапты. Редакциялық алқа мүшелері авторлардың нәсіліне, жынысына, жыныстық бағдарына, діни сенімдеріне, этникалық шығу тегіне, азаматтығына, саяси немесе коммерциялық көзқарастарына қарамастан, қолжазбаларды тек қана зияткерлік мазмұны бойынша бағалауы тиіс.

Қолжазбаны жариялау туралы шешім қабылдау. Редакцияға ұсынылған мақалалардың қайсысы жариялануы тиіс екендігі туралы шешімді журнал редакциясы рәсімдеу, плагиат талаптарына сәйкестігін тексеру нәтижелері негізінде және ғылыми рецензиялау нәтижелері бойынша қабылдайды. Қолжазбаны жариялау туралы шешім қабылдау кезінде редакциялық алқа журнал саясатын және жарияланымдық этиканы басшылыққа алады, плагиат белгілері бар мақаланы жариялауға, ғылыми этика қағидаларын, стандарттары мен нормаларын бұзуға және авторлық құқықтарды бұзуға жол бермейді.

Редакциялық алқа мүшелері әдепсіз мінез-құлық, плагиат, өз-өзіне плагиат, авторлардың шамадан тыс өз-өзіне дәйексөз келтіру, мүдделер қақтығысы белгілері белгілі мақалаларды жариялағаны үшін жауапты болады. Егер мақала жазу кезінде жарияланымдық және/немесе ғылыми этика қағидалары бұзылған жағдайда, журналдың ғылыми редакторы редакциялық алқаның шешімі негізінде жарияланымның ретракциясын жүргізуге тиіс. Мақалаларды автор (авторлар) немесе журналдың редакциясы кері қайтарып алуы мүмкін. Редакция СОРЕ ұсынымдарына сүйене отырып, жарияланымдық және/немесе ғылыми этика бұзылған жағдайда жарияланған мақалаларды алып қоюды (ретракция) жүзеге асырады. Келесі жағдайларда мақала кері қайтарып алынады/алынады (ретрагирленеді) :

- егер деректер сенімсіз немесе заңсыз іс-әрекеттер нәтижесінде алынғаны туралы нақты дәлелдер болса, мысалы, деректерді бұрмалау;

- қолжазбаның «ҚазҰУ хабаршысы. Философия, мәдениеттану, саясаттану сериясы» журналына дейін  басқа басылымда жарияланғаны белгілі болған жағдайда;

- мақалада плагиатты анықтау, соның ішінде суреттер, графиктер, кестелер және т.б.

- мақалада басқа ғалымдарға және олардың зерттеулеріне теріс әсер етуі мүмкін өрескел қателіктердің болуы, мысалы, есептеу немесе эксперимент қатесі;

- үшінші тұлғалар тарапынан мақалаға немесе оның жекелеген бөліктеріне авторлық құқықтар туралы шағымдардың пайда болуы;

- мақалада жарияланымдық және/немесе ғылыми этика қағидаларына, стандарттары мен нормаларына қайшы келетін ақпараттың болуы.

Осындай жоғарыда көрсетілген жағдайларда журналдың редакциялық алқасы тексеру жүргізеді, оның нәтижелері бойынша мақала жарияланымнан кері қайтарып алынуы/алынуы (ретрагациялануы) мүмкін. Ол үшін мақаланы ғылыми редактор растап, қол қоятын басылымнан кері қайтару туралы акт жасалады. Мақаланың корреспонденциясы үшін авторға актінің көшірмесі жіберіледі.

Бұдан соң журналдың веб-сайтында мақаланы қайтарып алу себептері көрсетіледі. Редакция мақаланы алып қою (ретракция) туралы ақпаратты журнал сайтының басты бетінде жариялайды және мақаланы алып қою (ретракция) рәсімі жүргізілгеннен кейін ақпаратты журналдың кейінгі нөмірінде орналастырады.

«ҚазҰУ хабаршысы. Философия, мәдениеттану, саясаттану сериясы» журналының редакциясы жарияланған басылымдарда анықталған бұзушылықтар туралы барлық негізделген өтініштерді жауапкершілікпен, объективті және мұқият қарастырады.

Редакция авторлар мен рецензенттердің материалды жариялағаннан кейін жіберілген қателіктер мен бұзушылықтар туралы редакцияға барынша жедел хабарлауы олардың жауапкершілігі мен міндеті деп санайды.

Құпиялылық принципі. Қолжазбаны қарау кезеңінде (ол жарияланғанға дейін) редакторлар мен редакциялық алқа мүшелері ол туралы ақпаратты авторлардан, тағайындалған рецензенттерден және баспагерлерден басқа ешкімге хабарламауы тиіс. Қарау үшін алынған кез келген қолжазба құпия материал ретінде қаралуы қажет. Қолжазбалар ғылыми редактордың рұқсатынсыз үшінші тұлғалармен көрсетілмеуі және талқыланбауы керек.

Редакциялық алқа мүшелері қабылданбаған қолжазбалар авторлардың жазбаша келісімінсіз редакциялық алқа мүшелерінің жеке зерттеулерінде пайдаланылмайтынына кепілдік береді.

Этикалық емес мінез-құлық туралы шағымдарды қарау. Редакциялық алқа мүшелері «ҚазҰУ хабаршысы. Философия, мәдениеттану, саясаттану сериясы» журналында жарияланған мақаланың және қолжазба авторының әдепке жат қылықтарына жасалған әрбір шағымды оның редакцияға түсу уақытына қарамастан жеке-жеке қарастыруы қажет. Редакциялық алқа мүшелері осындай наразылықтарға қатысты объективті және дәлме-дәл шаралар қабылдауы тиіс. Талап-арыздың дәлелдері расталған жағдайда, редакциялық алқа мүшелері қолжазбаны жариялаудан бас тартуға және хат-хабар алмасу үшін автормен одан әрі ынтымақтастықты тоқтатуға, тиісті теріске шығаруды жариялауға, сондай-ақ автордың (-лардың) этикалық емес мінез-құлқының одан әрі жолын кесу үшін өзге де шараларды қабылдауға құқылы.

Редакциялық алқа, олардың лауазымдық міндеттері мен жауапкершілігі

«ҚазҰУ хабаршысы. Философия, мәдениеттану, саясаттану сериясы»  журналының ғылыми редакторының, жауапты хатшы мен редакциялық алқа мүшелерінің міндеттері мен жауапкершілігі тиісті бекітілген лауазымдық нұсқаулықтарда көрсетілген.

Автордың жариялау этикасының принциптері

Жарияланымның бір мәртелігі. Автор (лар) редакцияға ұсынылған мақала қолжазбасы басқа басылымдарға қарау үшін ұсынылмағанына кепілдік береді. Қолжазбаны бір уақытта бірнеше журналдарда/баспаларда ұсынуға болмайды және жарияланым этикасының қағидаттарын, стандарттары мен нормаларын өрескел бұзу болып табылады.

Қолжазбаның авторлығы. Қолжазбаны дайындауға ең көп зияткерлік үлес қосқан адам (екі немесе одан да көп бірлескен авторлармен) авторлар тізімінде бірінші болып көрсетіледі. Әрбір мақала үшін мақаланың соңғы нұсқасын дайындауға, редакциялық алқамен байланысқа жауап беретін хат-хабарға автор тағайындалуы тиіс. Ол мақалаға жеткілікті үлес қосқан зерттеудің барлық қатысушыларының (авторлар саны біреуден көп болса) авторлар тізіміне қосылуын қамтамасыз етуі, сондай-ақ жариялау үшін редакцияға ұсыну мақсатында барлық авторлардан қолжазбаның соңғы нұсқасының мақұлдауын алуы тиіс. Қолжазбада/мақалада көрсетілген барлық авторлар жұмыстың мазмұнына жауапты болады.

Түпнұсқа принципі. Автор(лар) қолжазбада келтірілген нәтижелердің өзіндік зерттеу жұмыс болуына және плагиат тексеру жүйесі арқылы қолжазбаны тексергенде плагиаттың болмауына кепілдік береді.

Авторлар мақалада этикаға тән емес мінез-құлық көрсеткені, плагиат жасағаны, өзінің шығармасынан плагиат жасап, дәйексөз алғаны, бұрмалағаны, жалған мәлімет көрсеткені, жалған автор болғаны, мақалалардың қайталанғаны, мүдделер қақтығысына барғаны үшін және оқырманды алдау белгісі бар мақаланы жариялағаны үшін жауап береді.

Дереккөздерді растау принципі. Автор(лар) зерттеу барысында өзі пайдаланған ғылыми және басқа дереккөзді дұрыс көрсетуге міндеттенеді. Басқа біреудің шығармасының кез-келген бөлігін қолданған жағдайда және/немесе басқа автордан (авторлардан) пікірлер алған кезде қолжазбада түпнұсқа дереккөздің авторын (авторларын) көрсететін библиографиялық сілтемелер болуы керек. Күмәнді дереккөзден алынған ақпарат қолжазбаны дайындауда пайдаланылмауы қажет.

Егер рецензенттерде, ғылыми редакторларда, журналдың редколлегия мүшелерінде зерттеу нәтижелерінің шынайылығы мен сенімділігіне күмән туындаған жағдайда, автор (лар) қолжазбада келтірілген нәтижелерді немесе фактілерді растау үшін қосымша материалдарды ұсынуы тиіс.

Жариялау процесіндегі қателіктерді түзету. Егер шығармадағы қателіктер мен дәлсіздіктер жариялау процесінің кез-келген кезеңінде анықталса, авторлар бұл туралы ғылыми редакторға шұғыл хабарлап, журнал сайтында тиісті түзету (Erratum немесе Corrigendum) жасау үшін жіберілген қатені жоюға немесе түзетуге көмек көрсетуге міндеттенеді. Түзетуге болмайтын өрескел қателер туындаған жағдайда автор(лар) қолжазбаны/мақаланы алып тастауы керек.

Жариялау этикасын сақтау қағидаты. Авторлар сын-пікірге немесе зерттеуге қатысты түсініктерге, сондай-ақ рецензия мен жариялауға, редакциямен өзара қарым-қатынасқа қатысты этикалық нормаларды сақтауы керек. Авторлардың этикалық қағидаларды сақтамауы баспа этикасын өрескел бұзу ретінде қарастырылады және қолжазбаны рецензиялаудан және/немесе жариялаудан алып тастауға негіз бола алады.

Рецензенттің жариялау этикасының принциптері

Рецензиялаудың объективтілік принципі. Рецензент(тер) «ҚазҰУ хабаршысы. Философия, мәдениеттану, саясаттану сериясы» журналының қолжазбаға сараптамалық бағалауды объективті жүргізуге міндеттенеді. Қолжазба авторына қатысты сынға жол берілмейді. Рецензент өзінің ескертулерін дәлелдеуі және қолжазбаны қабылдау немесе оны қабылдамау туралы өз шешімін негіздеуі тиіс.

Автордың (лардың) ұлты, діні, саяси немесе өзге де көзқарастары рецензенттің (-тердің) қолжазбаны рецензиялау процесінде назарға алынбауы және ескерілмеуі керек.

Рецензенттің редакциялық шешімдерге қосқан үлесі. Рецензент(-тер) жазған сараптамалық бағалау редакцияның жариялау туралы шешім қабылдауына ықпал етеді, сондай-ақ авторға(-ларға) қолжазбаны жетілдіре түсуіне көмектеседі. Қолжазбаны жариялауға қабылдау, авторға жұмысты өзгертуге немесе пысықтауға қайтару немесе жариялаудан бас тарту туралы шешімді рецензия нәтижесіне сүйене отырып редакция алқасы қабылдайды.

Рецензиялауды уақытылы қарау принципі. Рецензент редакция анықтаған мерзімде, бірақ қолжазбаны қарау үшін алған күннен бастап екі айдан кешіктірмей шолу жасауға міндетті. Егер мақаланы қарау және рецензияны белгіленген мерзімде дайындау мүмкін болмаса, онда рецензент бұл туралы ғылыми редакторға дереу хабарлауға міндетті.

Ұсынылған қолжазбаны қарау кезінде оның біліктілігі сәйкес келмейді немесе шешім қабылдауға жеткіліксіз деп санайтын рецензент бұл туралы ғылыми редакторға дереу хабарлауға және қолжазбаны қараудан бас тартуға міндетті.

Рецензент тарапынан құпиялық қағидасы. Сарапшыға берілген қолжазба құпия материал ретінде қарастырылуы керек. Рецензент оны көрсетуге және / немесе басқалармен журналдың ғылыми редакторынан және / немесе автордан (-лардан) жазбаша рұқсат алғаннан кейін ғана талқылауға құқылы. Рецензиялау және жариялау процесін қамтамасыз ету барысында алынған ғылыми жұмыстың ақпараты мен идеяларын рецензент(-тер) бас пайдасы үшін пайдаланбауы тиіс.

Дереккөздерді растау принципі. Рецензент қарастырылып отырған қолжазбаның зерттеу нәтижелеріне әсер ететін, бірақ автор (лар) келтірмеген ғылыми еңбектерді көрсетуі керек. Сондай-ақ, рецензент ғылыми редактордың назарын қарастырылып отырған қолжазба мен өзі туралы бұрын жарияланған туынды арасындағы маңызды ұқсастықтарға немесе кездейсоқтықтарға аударуға міндетті.

Егер рецензент қолжазбада плагиат, қисынсыз көшіру, жалған және ойдан шығарылған материалдар мен зерттеу нәтижелері бар деп пайымдауға жеткілікті негіздер болса, онда ол қолжазбаны жариялауға жібермеуге және журналдың ғылыми редакторына жарияланым және ғылыми этика қағидатын, стандарты мен нормасын бұзушылық туралы хабарлауы тиіс.

Мүдде қақтығысы

Жарияланым этикасы жөніндегі комитеті (COPE) анықтаған мүдделер қақтығысы деп авторлар, рецензенттер немесе редакторлар кеңесінің мүшелері жарияланған материалдарға қатысты олардың пікірлеріне әсер ете алатын айқын емес мүдделері бар жанжалды жағдайларды айтамыз. Мүдделер қақтығысы рецензенттің және редакция алқасы мүшелерінің ғылыми пікіріне әсер етуі мүмкін қаржылық, жеке немесе кәсіби жағдайлар болғанда және соның нәтижесінде қолжазбаны жариялауға қатысты редакция алқасының шешімінде пайда болады.

Журналдың жауапты редакторы қолжазбаны жариялау процесінің барлық қатысушысынан мүдде қақтығысын жасырмай айтуын талап етуі керек.

Редакциялық алқаның шешіміне қандай да бір әсер етуі мүмкін мүдде қақтығысы туралы ғылыми редактор, редакциялық алқа мүшесі және рецензенттер хабардар етуі тиіс. Редакциялық алқа мүшелері, егер қолжазба авторының зерттеу нәтижесіне байланысты қандай да бір бәсеке қатынаста болса, не мүдде қайшылығы болса, қолжазбаны қараудан бас тартуы тиіс.

Қолжазбаны журналға қарауға берген кезде автор(-лар) қолжазбаның мазмұнында зерттеуді қаржыландырған барлық көзді көрсеткенін мәлімдейді; сондай-ақ қарауға берілген қолжазбаға қатысты мүдде қақтығысын тудыруы мүмкін коммерциялық, қаржылық, кәсіби немесе жеке бір факторлар бар екенін нұсқайды. Автор(лар), олардың пікірінше, мүдде қақтығысы болған жағдайда қолжазбасын объективті бағалай алмайтын ғалымдарды ілеспе хатта көрсете алады.

Рецензент қолжазбаға қатысы бар автордың біреуімен бәсекеден, ынтымақтастықтан немесе басқа да қатынастан туындайтын мүдде қақтығысына себеп болуы мүмкін қолжазбаны қарамауы тиіс.

Қолжазбаның мазмұнымен мүдде қақтығысы болған жағдайда жауапты редактор бұл туралы ғылыми редакторға хабарлауы тиіс, ал ғылыми редактор қолжазбаны тексеруді және рецензиялауды басқа редакторға/рецензентке қайта тапсырады.

Қарау және рецензиялау процесінде қатысушылар арасындағы мүдделер қақтығысының болуы қолжазбадан бас тартуды білдірмейді.

Мүдделі тұлғаның бәрі мүмкіндігінше жарияланымның барлық кезеңінде кез-келген вариацияда мүдде қақтығысын болдырмауы керек. Мүдде қақтығысы туындаған жағдайда даулы мәселені анықтаған адам дереу редакцияға хабарлауы керек. Бұл жарияланым және ғылыми этика қағидасын, стандарты мен нормасын бұзудың кез-келген жағдайында қатысты.

әл-Фараби ат. КазҰУ ғылыми журналдарына арналған Жариялау Этикасы